گذری در حجره‌های فرش‌فروشی بازار کاشان/ نقش‌هایی که رج به رج در دل قالی جان می‌گیرند
قالیشویی حکیمیه
فرش دستباف کاشان از چند صد سال پیش تا امروز از ارزشمندترین سرمایه‌های فرهنگی و هنری این شهر محسوب می‌شود؛ در این گزارش از ریشه و سرگذشت فرش کاشان گفتیم و به سراغ رئیس یکی از قدیمی‌های بازار فرش رفتیم و درباره چند و چون این هنر اصیل با او به گفتوگو نشستیم.
خبرگزاری فارس اصفهان، فرش دستباف کاشان از چند صد سال پیش تا امروز از ارزشمندترین سرمایه‌های فرهنگی و هنری این شهر محسوب می‌شود؛ اگر به کاشان مسافرت کرده باشید یقینا بازار و تیمچه امین‌الدوله را دیده‌اید که از زمان قاجار تا به امروز مرکز فروش فرش‌های دستباف بوده است.
معماری بی‌نظیر و حجره‌های فرش‌فروشی آن و کاروانسراهای متعدد در گوشه گوشه بازار کاشان، حکایت از اصالت یک هنر دارد و آن هم هنر فرشبافی در شهر گل و گلاب کاشان است.
فراز و فرودهای تاریخ قالیبافی در کاشان
فرش کاشان در دوره‌های مختلف با فراز و فرودهای فراوانی روبرو بوده است، بعد از این اتفاقات و آسیب‌ها، با تلاش قدیمی‌ها دوباره قالیبافی در کاشان رونق می‌گیرد و از طرف دیگر به علت به کار افتادن واحدهای نساجی ماشینی تعدادی از بافندگان منسوجات این شهر را وادار به روی آوردن به قالیبافی کرد.
به تبع رشد هنر فرشبافی، فعالیت‌های دیگری در این حوزه مانند رنگرزی، چله‌کشی، رفوگری، حلاجی، ریسندگی و نقشه‌کشی هم رواج پیدا کرد.بازار کاشان تبدیل به مرکز تولید فرش شد و در معروف‌ترین تیمچه آن یعنی تیمچه امین‌الدوله، نقاش‌ها و تولیدکننده‌های زیادی مشغول به کار بودند.
چله‌کشی فرش جزو مراحل اولیه شروع کار بافنده است، در کاشان چله‌کشی با نخ پنبه‌ای انجام می‌شود، البته در چله‌کشی فرش‌های قدیمی‌تر، ابریشم به کار برده می‌شد.بدنه فرش با پشم بافته می‌شود، گاهی نیز ابریشم با پشم مخلوط می‌شود تا نقشه فرش جلوه بیشتری پیدا کند.
بافت نهایی فرش کاشان منسجم و محکم و در عین حال نرم است، رنگرزی در کاشان معمولاً با رنگزاهای گیاهی انجام می‌شود که ترکیب رنگ منحصر به فردی را به فرش می‌دهد، البته در فرش‌های جدیدتر از رنگزاهای شیمیایی استفاده می‌شود که آن جذابیت رنگ‌های طبیعی را به دست نمی‌دهد.
ارتفاع «خاب» یا همان «بلندی پرز قالی» در قالی کاشان متوسط است، بافت آن بسیار ظریف و ریز بوده و به همین علت نقوش آن جلوه بهتری دارد.
به سراغ اصفهانیان رئیس اتحادیه فرش دستباف کاشان و از قدیمی‌های بازار فرش می‌رویم و درباره چند و چون این هنر اصیل با او به گفتوگو می‌نشینم.
«ریشه» فرش کاشان
وی درباره قدمت فرشبافی می‌گوید: قدمت فرش کاشان به صفویان و زمان حمله مغول هم می‌رسد، فرشی در موزه آلبرت لندن است که ۵۰۰ سال قدمت دارد و بافت کاشان است اما در ۷۰-۸۰ سال اخیر تولید فرش کاشان در طایفه‌های مختلف رونق گرفت.
اصفهانیان اضافه می‌کند: برای مثال طایفه فرشچی‌ها، اصفهانیان‌ها، عطایی‌ها، طباطبایی‌ها و بروجردی‌ها بودند که امروزه از این طایفه دیگر هیچ کس در کار تولید فرش نیست و آن برندهای فرش کاشانی رو به زوال رفت، بنده در خانواده اصفهانیان آخرین بازمانده هستم که کار تولید فرش دستباف را انجام می‌دهم.
نقش‌هایی که رج به رج در دل فرش جان می‌گیرند
رئیس اتحادیه فرش دستباف کاشان درباره نقشه‌کشی می‌پرسم و می‌خواهم درباره نقشه و طرحی که استفاده می‌کند، برایم تعریف کند، می‌گوید: بعضی از نقشه‌هایی که استفاده می‌کنم بالای ۱۰۰ سال قدمت داشته و دیگر کسی در بازار آن را ندارد، بیشتر فرش‌هایی که تولید می‌کنم انحصاری برای خودم است و رنگ آمیزی این طرح‌ها را هم من خودم انجام می‌دهم، چون شخص نقاش هیچ تصوری از نقشه ۱۰۰ سال پیش و سبک رنگ‌آمیزی آن در ذهنش ندارد و تمامی نقطه‌گذاری‌ها و رنگ آمیزی‌ها را خودم انتخاب می‌کنم، ولی طرح اصلی آن قدیمی است و امروزه کپی آن طرح را می‌بافند.
اسم نقطه‌گذاری برای من که اهل کاشانم جالب آمد، بلافاصله سوال می‌کنم نقطه‌گذاری چیست و او هم اینطور می‌گوید: در رنگ‌آمیزی نقشه روی کاغذ، نقاطی که دور طرح و گل‌ها گذاشته می‌شود، این رنگ‌ها را من انتخاب می‌کنم و یک سبک مشخص برای خودم دارم.
اصفهانیان معتقد است طرح‌های جدیدی که در فرش دستباف کاشان دیده می‌شود اصیل نیست.
بحثمان داغ می‌شود و از اصفهانیان درباره طرح و نقشه‌های مختلف فرش کاشان می‌پرسم، می‌گوید: نقطه لچک ترنج، افشان شاه عباسی، بته جقه، گلدانی، افشان ترنج دار، حاج غلامی و حاج خانمی است.
از طرح «حاج غلامی» تا «حاج خانمی» در فرش کاشان
باز دوباره تا اسم طرح حاج خانمی را بر زبان می‌آورد برایم جالب می‌شود که درباره‌اش سوال کنم، توضیح می‌دهد: طرح حاج خانمی تشکیل شده از طرح گل‌های اشرفی است که به صورت شماره‌ای کنار هم قرار می‌گیرند.
اصفهانیان ویژگی‌های منحصر به فرد فرش کاشان را بیان می‌کند و ادامه می‌دهد: در منطقه مرکزی ایران که کاشان هم جزو آن به حساب می‌رود، از گره فارسی‌باف استفاده می‌شود اما در مناطق شمال شرقی از گره ترکی‌باف استفاده می‌شود، گره فارسی‌باف فرش کاشان هم تفاوت‌هایی دارد.
رئیس اتحادیه فرش دستباف کاشان اضافه می‌کند: اگر شما پشت فرش‌های کاشان را نگاه کنید، کاملا حالت مربع‌های یک در یک را دارد و منظم است، این به خاطر انتخاب دقیق تار و پودی است که تولیدکننده‌های کاشانی انجام می‌دهند، جنس فرش‌های کاشان اکثرا از پشم و کرک است؛ پشم خوب دوام بهتری دارد، ولی کرک زیبایی و جلای بهتری به فرش می‌دهد.
وی درباره رنگرزی طبیعی و مصنوعی می‌گوید: رنگرزی که من برای فرش‌ها انجام می‌دهم طبیعی است و خودم به جریان رنگرزی نظارت می‌کنم و بعد از رنگ شدن، نخ‌ها را می‌بریم قهرود و در یک چشمه‌ای به اسم شاه چشمه می‌شوریم، آب چشمه اکسیژن بیشتری دارد و کیفیت رنگ را تغییر می‌دهد.
شیشه بری شهرک غرب
رئیس اتحادیه فرش دستباف کاشان در توضیح این سوال که بافت فرش با رنگ طبیعی چه فرقی می‌کند، گفت: فرش با رنگ طبیعی جلای بهتری دارد و هرچه پا بخورد در عین اینکه کهنه شده، به مرور قشنگ‌تر می‌شود، مثلا رنگ سرمه‌ای مصنوعی به مرور بور می‌شود و زیبایی‌اش را از دست می‌دهد اما رنگ طبیعی اینطور نیست.